URZĄD NAUCZYCIELSKI KOŚCIOŁA
O NADZWYCZAJNYCH SZAFARZACH KOMUNII ŚW.
ks. Krzysztof Michalczak

Wprowadzenie

W rzeczywistości Kościoła polskiego, nadzwyczajni szafarze Komunii Świętej pełnią swoją posługę od niedawna. Byli znani przede wszystkim jako etap do przyjęcia święceń kapłańskich. Jednakże od kilku lat można spotkać w naszych kościołach coraz częściej nie tylko kleryków – akolitów udzielających Komunii Świętej, ale także ludzi świeckich.

Jak Kościół traktuje funkcję nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej?

Normy Prawa Kanonicznego odnośnie nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej zawarte są w kan. 910 § 2 i 230 § 3. Kan. 910 podaje najpierw, że zwyczajnym szafarzem Komunii świętej jest biskup, prezbiter i diakon. Szafarzem nadzwyczajnym jest natomiast akolita oraz wierny, wyznaczony zgodnie z kan. 230, § 3. Przywoływany tutaj kan. 230 określa funkcje, w których wierni świeccy mogą współdziałać ze świętymi szafarzami. Określa, że mężczyźni świeccy, posiadający wiek i przymioty ustalone zarządzeniem Konferencji Episkopatu, mogą być na stałe przyjęci, przepisanym obrzędem liturgicznym, do posługi lektora i akolity.

Tak więc, Kodeks określa grupę osób, które w pewnych okolicznościach mogą być nadzwyczajnymi szafarzami Komunii Świętej: są to akolici oraz wyznaczeni zgodnie z prawem świeccy.

I. Zwyczajny i nadzwyczajny szafarz Komunii Św. przed Soborem Watykańskim II.

Posługa Nadzwyczajnego szafarza Komunii Św. jest nadal mało znana. Warto przyjrzeć się, jak wyglądała ta służba w historii Kościoła.

Kan. 845 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. zawierał następujące dyspozycje prawne:

§ 1. Tylko kapłan jest zwyczajnym szafarzem Komunii Świętej.

§ 2. Diakon jest szafarzem nadzwyczajnym, z licencją ordynariusza miejsca albo proboszcza, której można udzielić z poważnego powodu, a która jest udzielana godziwie w przypadku poważnej konieczności.

W pierwszych wiekach istnienia Kościoła oraz w epokach prześladowań, tych starożytnych i tych współczesnych, Kościół posługiwał się wiernymi, aby chronić Eucharystię i zanosić ją chorym, prześladowanym albo uwięzionym. Jednakże bardzo wcześnie stała się to domena prawie wyłącznie kapłanów. Poza nimi udzielanie Komunii Świętej przez diakonów lub świeckich traktowane było jako coś wyjątkowego. W ten sposób określał to Sobór Trydencki: „W sakramentalnym zaś pożywaniu zawsze był ten zwyczaj w Kościele Bożym, że świeccy otrzymywali komunię od kapłanów, a kapłani, odprawiając Mszę św., sami sobie jej udzielali, który to zwyczaj pochodzący z Tradycji Apostolskiej jak najsłuszniej powinien być zachowany” (1).

Reforma dyscyplinarna, która nastąpiła po Soborze Watykańskim II, zawiera bez wątpienia nowe elementy, ale nie można mówić o zupełnym zerwaniu z tradycją, do której odnosi się Sobór Trydencki. Nie można o tym zapominać w momencie interpretowania natury oraz funkcji nadzwyczajnego szafarza Komunii Świętej, którym może być według aktualnej dyscypliny Kościoła także świecki, ale który ma jedynie charakter zastępczy w stosunku do szafarza zwyczajnego (2). Stąd rozdzielanie Komunii Świętej pozostaje nadal funkcją własną kapłaństwa sakramentalnego.

Reforma ta zaczyna się już w sposób nieśmiały w czasie samego Soboru Watykańskiego II. Do tego momentu diakon był jedynie szafarzem nadzwyczajnym Komunii Świętej. Według Soboru natomiast, jest to funkcja własna diakona; albo inaczej mówiąc, pośród jego funkcji znajduje się również troska o Eucharystię oraz jej rozdzielanie (3). Później kompetencje te zostały potwierdzone w Konstytucji Sacrum Diaconatus Ordinem z 1967 r.

II. Nadzwyczajny szafarz Komunii Św. w Magisterium Kościoła po Soborze Watykańskim II.

Obecne uregulowania prawne mają swoje źródła w dwóch posoborowych dokumentach.

Pierwszy z nich to Motu proprio Ministeria qua edam z 15.08.1972 r., w którym dokonano reformy dyscypliny Kościoła odnośnie tonsury, święceń niższych oraz subdiakonatu. W tym dokumencie święcenia niższe oraz subdiakonat zostały zastąpione posługami, z których dwie są obowiązkowe dla całego Kościoła łacińskiego: lektora i akolity. Pomiędzy funkcjami tego ostatniego, według papieskiego dokumentu, jest udzielanie Komunii Świętej, jako szafarz nadzwyczajny, gdyby zabrakło szafarzy (kapłana albo diakona), o których mówił kan. 845 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r., lub gdyby mieli trudności w postaci choroby, zaawansowanego wieku, szczególnych obowiązków duszpasterskich, albo gdyby liczba wiernych przystępujących do Komunii Świętej była tak wielka, że Msza Święta przedłużyłaby się bardzo (4).

Drugim dokumentem posoborowym, który stanowi o nadzwyczajnym szafarzu Komunii Św. to Instrukcja Immense caritatis z 29.01.1973 r. Po wymienieniu przyczyn i okoliczności, które zalecały podjęcie reformy w tej materii, Instrukcja daje ordynariuszom miejsca władzę do desygnowania nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej spośród osób odpowiednich. Można to uczynić na sposób czasowy albo nawet stały, gdy domagają się tego okoliczności. Owi nadzwyczajni szafarze mogą udzielać Komunii Świętej sobie nawzajem, innym wiernym, oraz zanosić ją chorym do ich domów. Mogą czynić to jednak, gdy zachodzą następujące okoliczności:

• nie ma kapłana, diakona lub akolity;

• gdy kapłani lub diakoni są obecni, ale nie mogą tego uczynić z powodu innego pilnego zajęcia duszpasterskiego, choroby lub zaawansowanego wieku;

• jeśli jest tylu wiernych, którzy proszą o Komunię Świętą, że Msza Święta przedłużyłaby się bardzo, albo zachodziłaby konieczność udzielania Komunii Świętej poza Mszą Świętą (5).

Wszystkie te postanowienia zostały na nowo uregulowane w obecnym Kodeksie Prawa Kanonicznego z 1983r. w kan. 910 i 230. Dokument jest ukoronowaniem i uwieńczeniem dotychczasowych poszukiwań Kościoła dotyczących posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii Św. Zauważa się w nim olbrzymie wsłuchanie w głos Pisma Świętego, Tradycji, w tym także ostatnich, wyżej wspominanych dokumentów Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Powyższe myśli można zawrzeć w kilku punktach:

1. Na mocy sakramentu chrztu wszyscy wierni uczestniczą w kapłańskiej, prorockiej i królewskiej misji Chrystusa, który nadal żyje i działa mocą Ducha Świętego w Kościele. Dlatego też nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, osadzony w soborowej eklezjologii, widzi nieodzowne miejsce świeckich w potrójnej posłudze Kościoła: w nauczaniu, uświęcaniu i pasterzowaniu.

Posługę uświęcania wypełnia Kościół przez Słowo Boże i sakramenty, a przede wszystkim przez Eucharystię. W posłudze, która dokonuje się w liturgii, wierni mają prawo i obowiązek czynnego uczestnictwa(6). Dotyczy to zwłaszcza sprawowania Eucharystii (7).

2. Oprócz pełnionych już w parafiach funkcji lektora, kantora, organisty czy ministranta, „tam, gdzie to doradza konieczność Kościoła, z braku szafarzy, także świeccy, chociażby nie byli lektorami lub akolitami, mogą wykonywać pewne obowiązki w ich zastępstwie (…), a także rozdzielać Komunię świętą, zgodnie z przepisami prawa” (8).

3. Dokument Kongregacji Kultu Bożego z 29 stycznia 1973, wprowadzający posługę nadzwyczajnych szafarzy Komunii św., uzasadnia to postanowienie dobrem duchowym wiernych i prawdziwą koniecznością. Nie ulega wątpliwości, iż zasadniczym dobrem duchowym wiernych jest częsta Komunia św., zwłaszcza zanoszona chorym do domów, a także w szpitalach i w innych zakładach opieki społecznej. W sposób zdecydowanie jasny i kategoryczny mówi o tym i domaga się od duszpasterzy zaspokojenia potrzeb chorych rzymska instrukcja Eucharisticum Mysterium z 25 maja 1967 r., która stwierdza, że ci, którzy nie mogą uczestniczyć w niedzielnej eucharystii wspólnotowej, maja mieć możliwość posilania się Eucharystią i by w ten sposób czuli się również zjednoczeni z wspólnotą i wsparci miłością braci. Instrukcja ta stawia zadanie przed duszpasterzami, którzy winni się starać, żeby często, a nawet codziennie, dać możliwość przyjęcia Komunii św., zwłaszcza w okresie wielkanocnym, chorym i osobom w podeszłym wieku. Myśl tę podejmuje wiele ostatnio publikowanych dokumentów Kościoła (9).

4. Inną potrzebą i koniecznością duszpasterską jest pomoc w rozdzielaniu Komunii św. podczas Mszy św., zwłaszcza w niedziele i święta, gdy liczba wiernych przystępujących do Stołu Pańskiego jest bardzo wielka, przez co sprawowanie Mszy św. zbytnio by się przedłużyło, a także gdy brak zwyczajnych szafarzy (kapłana i diakona) oraz gdy spełnienie tej posługi utrudnia im choroba, podeszły wiek lub duszpasterskie obowiązki (Komunia św. i kult tajemnicy Eucharystii poza Mszą św., n. 17)

Zakończenie

Wszystkie wspomniane dokumenty Magisterium Kościoła jednoznacznie ukazują godność wszystkich ochrzczonych we wspólnocie Kościoła i wskazują każdemu, stosownie do stanu życia, jego prawa i obowiązki w Kościele. Pamiętać jednak trzeba, że posługa nadzwyczajnych szafarzy dotyczy konkretnej wspólnoty parafialnej, jest udzielana przez biskupa diecezjalnego na rok z możliwością przedłużenia, ma charakter pomocny i w żadnym wypadku nie jest stopniem prowadzącym do kapłaństwa sakramentalnego.

Ks. dr Krzysztof Michalczak

1. Sobór Trydencki, sesja XIII, Dekret o Najświętszym Sakramencie, rdz. VIII, por. Breviarium Fidei, Poznań 1988, s. 403.

2. Por. Encyklika Jana Pawła II Ecclesia de Eucharystia, Poznań, 2003r., n. 52.

3. Por. Konstytucja dogmatyczna o Kościele, 29: < Zadaniem diakona, stosownie do tego, co mu wyznaczy kompetentna władza, jest uroczyste udzielanie chrztu, przechowywanie i rozdzielanie Eucharystii, asystowanie i błogosławienie w imieniu Kościoła związkom małżeńskim, udzielanie wiatyku umierającym, czytanie wiernym Pisma świętego, nauczanie i napominanie ludu, przewodniczenie nabożeństwu i modlitwie wiernych, sprawowanie sakramentaliów, przewodniczenie obrzędowi żałobnemu i pogrzebowemu >.

4. Por. AAS 64(1972), s. 527.

5. Por. AAS 65(1973), s. 265. W tej sprawie wypowiedziała się także Kongregacja Sakramentów i Kultu Bożego w instrukcji Inaestimabile donum z dnia 3 kwietnia 1980 r. Czytamy w tej Instrukcji, że ” Wierny, zakonnik lub świecki, upoważniony jako szafarz nadzwyczajny Eucharystii, może rozdawać Komunię św. jedynie wtedy, gdy nie ma kapłana, diakona lub akolity, gdy kapłanowi stoi na przeszkodzie choroba, podeszły wiek lub gdy liczba komunikujących jest tak wielka, że przedłużyłaby się zbytnio Msza św. Należy więc zganić postawę tych kapłanów, którzy choć obecni przy celebrze, wstrzymują się od udzielania Komunii św., zostawiając ten obowiązek świeckim”.

6. Por. KL 14.

7. Por. KPK kan. 230.

8. KPK kań. 230 §3

9. Por. Encyklika Jana Pawła II Ecclesia de Eucharystia, Poznań, 2003r., n. 11, 22, 25, 34.